نوروز؛ از جیم جمشید تا سین هفت سین - ساعت شیک

به گزارش ساعت شیک، خبرنگارانـ نوروز همان که مادربزرگ به خاطرش سفره هفت سین را پهن می کرد توی اتاق بزرگ مهمانی، روی گل های قرمز قالی، کنار آن پنجره های رنگی خیالی... همانجا که زمستان جان می داد کنار باغچه و فرو می رفت توی دیوار کاهگلی. آنجا که بهار آرام و بی صدا پایش را می گذاشت توی هشتی و به حیاط نرسیده، درخت ها شکوفه می دادند و حوض فیروزه ای، ماهی...

در این مطلب برآنیم از سنت کهن نوروز این آیین باستانی زیبا و تاریخچه آن برایتان بگوییم، پس با ما همراه باشید.

قدمت نوروز در ایران به قبل از دوره سلطنت ماد ها بر می شود. ایرانیان باستان نوروز را ناوا سِردا یعنی سال نو می نامیدند. در آسیای میانه و در حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح دو عید مهم مرسوم بوده است. عید اول عید آفرینش نام داشت که در اوایل پاییز برگزار می شد و عید دوم عید رستاخیز بود که هم زمان با آغاز بهار برپا می شد. در دوره ساسانیان نوروز جشن ملی همه ایرانیان به شمار می رفت.

نویسنده نوروزنامه درباره منشأ نوروز می گوید: ایرانیان بر این باور بودند که زمین و آسمان پس از آفرینش هزاران سال در حالت سکون ایستاده بودند و به فرمان اهورامزدا حرکت خود را آغاز کردند. حرکت خورشید در بامداد نخستین روز از ماه فروردین بود. کیومرث نخستین کسی بود که این روز را دریافت و آن را روز آغاز تاریخ معین کرد. در بسیاری از کتاب های تاریخی جمشید پادشاه پیشدادی پایه گذار جشن نوروز معرفی شده است. فردوسی بزرگ در این باره می گوید:

سر سال نو هرمز و فرودین بر آسوده از رنج تن دل ز کین

بزرگان به شادی بیاراستند می و جام و رامش گران خواستند

چنین روز فرخ از آن روزگار بمانده از آن خسروان یادگار

ابوریحان بیرونی از قول زادویه می گوید: اهریمن برکت را از آب و گیاه گرفته بود، باد دیگر نمی وزید و همه درختان خشکیده بودند. جمشید به امر خداوند برای ملاقات اهریمن به دوزخ رفت و وقتی که بازگشت، دنیا به حالت باروری بازگشته بود. مردم آن روز خجسته را نوروز نامیدند. چنان که فردوسی سروده است:

چو خورشید تابان میان هوا نشسته بر او شاه فرمان روا

دنیا انجمن شد بر تخت او شگفتی فرو مانده از بخت او

به جمشید بر گوهر افشاندند مران روز را روز نو خواندند

آداب و رسوم نوروزی در ایران باستان

کاشت سبزه

می دانیم یکی از رسوم نوروز پروردن سبزه است. سبزه یکی از سین های مهم سفره هفت سین به شمار می رود که نماد سبزی، طبیعت، حیات و سرزندگی است. اما این رسم ریشه در تاریخ دارد. در روایات کهن آمده است که بیست و پنج روز قبل از عید نوروز اطراف حیاط قصر ستون هایی از خشت خام را برپا می کردند و بالای هر ستون یک نوع از حبوبات را می کاشتند. با رویش هرکدام از آن ها خوبی و بدی رویش آن غلات را در سالی که پیش رو بود، پیش بینی می کردند و به هرکدام از آن ها که بهتر رشد نموده بود، تفأل می زدند که در سال آینده برداشت خوبی از آن محصول خواهند داشت.

رسم کوزه شکستن

در گذشته اعتقاد بر این بود که با آغاز سال نو همه لباس ها و ظروف خانه نو شوند؛ بنابراین اهالی خانه ظرف های سفالی ای را که کثیف و کهنه شده بودند، از روی پشت بام به پایین پرت می کردند و به جای آن ها ظروف نو و تمیز می خریدند.

رسم قاشق زنی

ایرانیان باستان بر این عقیده بودند که فروهر ها که موجوداتی نامحسوس و ناشناخته هستند، گرسنه و تشنه از آسمان به روی بام ها فرود می آیند؛ بنابراین اهالی خانه برای پذیرایی از آن ها روی بام آب و غذا می گذاشتند. طبق این آیین پسران و دختران توانگر در تمثیلی از فروهر ها صورت شان را می پوشاندند و به صورت ناشناس و با قاشق کوبیدن روی ظرف مسی از اهالی خانه ها تقاضای غذا می کردند و آن را به فقرا می دادند. به این ترتیب خانواده هایی که توان اقتصادی نداشتند، در آستانه سال نو از غذا و تنقلات برخوردار می شدند.

هفت سین

ایرانیان باستان بر این باور بودند که هم زمان با نوروز و آغاز سال نو ارواح گذشتگان به خانه های خود باز می گردند. بر اساس همین باور بود که اهالی خانه سفره ای رنگارنگ را برای پذیرایی از ارواح گذشتگان خود می گستردند و انواع خوارک و پوشاک را روی آن می گذاشتند. بسیاری از مورخان این سفره را پیشینه پیدایش هفت سین می دانند. اینکه در ایران باستان حرف سین معنای خاصی داشته باشد یا از تقدس برخوردار باشد، چندان روشن نیست. آنچه به نظر می رسد، این است که در زمان ساسانیان قاب های زیبا و منقوشی از کشور چین به ایران آمد که به نام چینی و با گویش سینی در ایران رواج یافت و مردم برای برپا کردن سفره نوروز خود از این قاب های زیبا استفاده می کردند و آن ها را به نام هفت امشاسپند بر سر سفره می گذاشتند. کم کم این سفره نوروزی به نام هفت سینی و بعد ها با نام هفت سین معروفیت پیدا کرد.

حاجی فیروز

مهرداد بهار درباره ریشه حاجی فیروز می گوید: حاجی فیروز بازمانده ای از آیین بازگشت ایزد شهید شونده یا همان سیاوش است. صورت سیاه حاجی فیروز سمبلی از بازگشت او از دنیا مردگان است و لباس سرخش نماد خون اوست. شادی و پایکوبی حاجی فیروز نیز نشانه حیات و زایش دوباره سیاوش است. ایرانیان باستان چند روز به سال نو برای سیاوش عزاداری می کردند و با آغاز سال نو جشن برپا می کردند، گویی سیاوش دوباره زاده شده است.

خانه تکانی

در ایران باستان روح درگذشتگان و فرشتگان نامحسوس را فروهر می نامیدند. ایرانیان بر این عقیده بودند که فروهر ها در روز های پایانی و مصادف با ماه فروردین در رستاخیزی به خانه خود باز می گردند. پیرو این عقیده مردم در روز های پایانی سال خانه های خود را آب و جارو و گردگیری می کردند، ظروف سفالی کهنه را می شکستند و ظروف و لباس نو جایگزین می کردند. سفره ای رنگارنگ از انواع خوردنی و پوشیدنی ها می گستردند و به این ترتیب مهیای ورود و پذیرایی از فروهر ها می شدند. در روایات کهن آمده است که فروهر ها با تماشا تمیزی و پاکیزگی خانه شاد می شدند و برای صاحب خانه برکت و شادمانی را طلب می کردند.